De betekenis van de boekhandel: in gesprek met professionals

In gesprek met lokale organisaties

In het in 2019 gepubliceerde onderzoek concludeerden we dat de aanwezigheid van een boekhandel betekenisvol is voor andere ondernemers in de buurt: boekhandels vormen een “gewaardeerde voorziening”, en trekken zo bezoekers aan waar “andere winkeliers (…) ook van profiteren”. Uit een verkenning van dertien casestudies – verzameld in samenwerking met studenten van de opleiding Boekwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam – komt een beeld naar voren dat daarbij aansluit. Daarnaast zien we dat boekhandelaren op verschillende manieren samenwerken met lokale organisaties zoals scholen, winkeliersverenigingen en bibliotheken.

Deze bevindingen vormden het vertrekpunt voor een verdiepend onderzoek: welke relatie hebben lokale organisaties met hun boekhandel en hoe worden de werkzaamheden van de boekhandel door hen beleefd?

Het doel van dit onderzoek is om inzage te geven in de manieren waarop boekhandelaren onderdeel zijn van netwerken in het lokale sociale, culturele en economische leven. Naast het feit dat boekhandelaren een klantenkring opbouwen, leveren ze mogelijk ook een bijdrage aan het publieke domein. Om inzichtelijk te maken wat deze bijdrage is, hebben we gevraagd in welke mate organisaties betekenis hechten aan de kennis, houding en activiteiten van hun lokale boekhandelaren.

We spreken van betekenis zodra dat wat de boekhandelaar binnen en buiten de winkel organiseert ons weet te bereiken en dit ons gevoel van welzijn en onze welvaart vergroot. Dit kunnen zaken zijn die op directe wijze betekenisvol zijn, bijvoorbeeld een evenement in de boekhandel dat voor reuring in het dorpscentrum zorgt. Het kan daarnaast ook gaan om de mate waarin boekhandelaren binnen hun netwerk in meer algemene zin betekenis toevoegen. Bijvoorbeeld, omdat de boekhandelaar bijdraagt aan de lokale leescultuur. De betekenis die de cultuursector heeft voor ons welzijn en onze welvaart wordt doorgaans in drie categorieën onderverdeeld: cultureel, maatschappelijk en economisch.

We brengen in dit artikel de mogelijke manieren waarop boekhandelaren vorm kunnen geven aan hun ondernemerschap in kaart. We schetsen dus géén representatief beeld van de manier waarop boekhandelaren actief zijn. We schetsen óók geen normatief beeld: deze casussen bepalen niet waar de lat zou moeten liggen als het gaat om contact en samenwerking met de omgeving.

Boekhandelaren als cultureel ondernemers, ondersteuners en verbinders

Om inzicht te krijgen in de samenwerkingsverbanden die boekhandelaren aangaan, zijn we in gesprek gegaan met vertegenwoordigers van verschillende lokale organisaties: winkeliersverenigingen, basis- en middelbare scholen, bibliotheken, uitgevers en culturele ondernemers. Scholen en bibliotheken in het bijzonder zijn zogenaamde ‘ankerpunten’ binnen een gemeenschap of gebied: organisaties die voor omwonenden voorzieningen toevoegen aan de leefomgeving.

Uit de gesprekken met de verschillende organisaties kunnen we in het algemeen twee bevindingen formuleren. Ten eerste zien we dat boekhandelaren hun ondernemerschap vormgeven vanuit een combinatie van commerciële, culturele en maatschappelijke doelen. Ten tweede dragen de boekhandelaren bij aan de diversiteit van het aanbod binnen én buiten het winkelgebied. Zij doen dit door bezoekers in hun winkel meer te bieden dan alleen een plek om boeken te kopen en door ook buiten de winkelstraat activiteiten te ontwikkelen, in samenwerking met lokale ankerpunten en andere organisaties. Hieronder beschrijven we een vijftal samenwerkingen van lokale organisaties met de boekhandel; hierbij laten we ook zien hoe deze samenwerkingen van elkaar verschillen.

Boekhandel versterkt aantrekkingskracht winkelgebied

Voor winkeliersverenigingen zijn de vitaliteit en aantrekkelijkheid van het winkelgebied de voornaamste zorg. De geïnterviewde vertegenwoordigers van deze verenigingen vinden hierin een partner in boekhandelaren. De aanwezigheid van een boekhandel draagt volgens hen bij aan de aantrekkingskracht van het winkelgebied. Ze omschrijven boekhandels als belevingswinkels, net als de bezoekers die in het consumentenonderzoek geïnterviewd zijn. De activiteiten die boekhandelaren organiseren in hun winkel dragen bij aan dat effect. We zien in het consumentenonderzoek dat bezoekers ook dit beeld herkennen, maar dat het zwaartepunt er voor hen niet ligt.

Daarnaast zien winkeliers de boekhandel als rustpunt, wat de aantrekkingskracht van het winkelgebied verder versterkt en daarmee invloed heeft op de tijd die consumenten er spenderen. Op dat punt herkennen zij het perspectief van consumenten, die ook aangaven rust te ervaren in de boekhandel en de boekhandel daarvoor op te zoeken. 

Leerkrachten waarderen expertise en advies over boeken

Leerkrachten van basis- en middelbare scholen geven aan voornamelijk een klantrelatie met de boekhandelaar te hebben. Het aanbod en de expertise van de boekhandelaar staan daarin centraal: zij leveren boeken voor gebruik in de klas, de schoolbibliotheek en voor verkoop op boekenmarkten. Leerkrachten laten zich daarnaast door boekhandelaren informeren en adviseren over het boekenaanbod.

De kennis en expertise van de boekhandelaren wordt gewaardeerd door de leerkrachten, wat verder blijkt uit het feit dat de geïnterviewden spreken over langdurige relaties met ‘hun’ boekhandelaar. Boekhandelaren zijn volgens hen ook een schakel in het lokale, buitenschoolse leesnetwerk, dat noodzakelijk is om meer aandacht aan leesbevordering te geven. Hiermee is de boekhandelaar van maatschappelijke en culturele betekenis: zij dragen bij aan leesvaardigheid, leesplezier en leescultuur.

Samenwerking boekhandel en bibliotheek geeft slagkracht

Bibliothecarissen vertellen dat hun relatie met boekhandelaren grotendeels bestaat uit het samen organiseren van evenementen. Soms nemen boekhandelaren hierbij het initiatief, soms ondersteunen ze. In vrijwel alle gevallen faciliteert de boekhandelaar de boekverkoop bij het evenement.

Boekhandelaren en bibliotheken kunnen door deze samenwerking evenementen organiseren die ze anders niet van de grond krijgen. Bovendien geeft een deel van de bibliothecarissen aan dat de samenwerking voor kruisbestuiving tussen het boekhandel- en bibliotheekpubliek zou kunnen zorgen. De samenwerking tussen bibliotheken en boekhandelaren zorgen voor een bestendiging van de lokale leescultuur en zijn daarmee cultureel en maatschappelijk betekenisvol. Naast het gezamenlijk organiseren van evenementen, geeft een deel van de bibliothecarissen aan dat zij ook wel eens boeken inkopen bij de lokale boekhandel, bijvoorbeeld voor speciale aangelegenheden of snelle levering.

De boekhandel als podium voor auteurs

Uitgevers onderstrepen het belang van mond-tot-mondreclame via de boekhandelaar; zeker voor debutanten of minder bekende auteurs kan een aanrader van een boekhandelaar of een uitlichting in de boekwinkel bijdragen aan het krijgen van meer naamsbekendheid en de verkoop stimuleren. Uitgevers geven daarnaast aan dat de boekhandelaar een podium biedt aan ‘hun’ auteurs, bijvoorbeeld door het organiseren van signeersessies of lezingen. Dit geeft auteurs de kans om in direct contact te komen en zo een band op te bouwen met hun publiek.

Door de inzet van boekhandelaren wordt een licht geworpen op het werk van makers en uitgevers. De manier waarop de boekhandelaar het aanbod cureert, dat op aantrekkelijke wijze in de winkel presenteert en evenementen organiseert heeft economische betekenis – naast dat zij hiermee natuurlijk cultuur en cultuurmakers toegankelijk maken voor het publiek. Dit geldt voor zowel online als fysieke boekhandels.

Boekevenementen zijn incompleet zonder boekverkoop

Culturele ondernemers, die literaire festivals en andere evenementen programmeren, zeggen voornamelijk samen te werken met boekhandelaren bij de organisatie van evenementen – net als bibliotheken. Boekhandelaren verzorgen de verkoop van boeken en leveren daarbij een kwalitatieve selectie van titels, wat de culturele ondernemers waarderen.

Culturele ondernemers geven aan dat een boekenevenement niet compleet is zonder boekverkoop. De samenwerking met boekhandelaren zorgt volgens hen dus voor een evenement dat rijker en aantrekkelijker is voor bezoekers. De inspanningen van boekhandelaars zijn daarmee van culturele betekenis: het samenkomen van de gehele keten – maker, publiek en werk – zorg voor een rijke beleving en versterkt de leescultuur in het algemeen.

Aanbevelingen

Dit onderzoek biedt zes handvaten voor het verder ontwikkelen en versterken van de lokale positie van de boekhandel, hieronder kort opgesomd. In de handreiking en in de samenvatting van het onderzoeksrapport vind je een uitgebreidere beschrijving van de aanbevelingen met onderbouwing.

1. Speel in op het ambachtelijke imago van de boekhandel, om op te vallen en klanten aan je te binden.
2. Gemakswinkels: benadruk het lokale karakter, de bereikbaarheid en de laagdrempeligheid van de winkel.
3. Maak van je boekhandel niet alleen een plaats om boeken te kopen, maar ook een plaats om iets te doen en een plaats om elkaar te ontmoeten.
4. Vergroot je slagkracht door faciliteiten, kennis en mensuren te delen met andere lokale organisaties.
5. Werk samen met andere partijen om nieuwe doelgroepen aan te spreken.
6. Verken je lokale netwerk en blijf het gesprek aanknopen.