Wie is de lener?

Tien jaar consumentenonderzoek naar lenen van boeken

Nederlanders lezen minder dan tien jaar geleden, zo blijkt uit gegevens van het SCP en het GfK onderzoek dat is uitgevoerd in opdracht van Stichting Marktonderzoek Boekenvak (SMB). Hoe zien we deze ontwikkeling terug in het profiel van bibliotheekleners?

In dit artikel over trends in lenen beperken we ons tot de rol van de bibliotheek als aanbieder van boeken. Uiteraard hebben bibliotheken veel meer te bieden dan het uitlenen van boeken. Bibliotheken zijn een brede maatschappelijke voorziening, gericht op persoonlijke ontwikkeling. Zo bieden ze bijvoorbeeld een doorgaande leeslijn voor de jeugd, en programma’s voor basisvaardigheden en digitale geletterdheid.

Consumentenonderzoek

In opdracht van Stichting Marktonderzoek Boekenvak (Koninklijke Boekverkopersbond en de Groep Algemene Uitgevers), Stichting Lezen, CPNB en KB | Nationale bibliotheek voert GfK elk kwartaal een enquêteonderzoek uit naar het koop-, lees- en leengedrag van Nederlanders (leeftijd 13+). We presenteren in twee artikelen onze bevindingen: over de ontwikkeling 2012 – 2018, en een vooruitblik naar 2025. In dit artikel bekijken we de ontwikkeling in Nederland voor het lenen van boeken op basis van de onderzoeken in de periode 2012 – 2018. Daarnaast maken we de vergelijking met andere onderzoeksgegevens waarover de KB beschikt, zoals de uitleencijfers en ledenaantallen van bibliotheken, waarmee we de trends uit het onderzoek kunnen duiden.¹

In de enquêtevraag van GfK wordt gevraagd naar het lenen van boeken, zonder onderscheid  tussen fysieke boeken en e-books. Specifieke cijfers over de uitleen van e-books zijn hierdoor niet te achterhalen, maar zijn wel beschikbaar via de KB in de vorm van uitleencijfers van de online Bibliotheek.

De leners van boeken zijn in het GfK-onderzoek in vier categorieën verdeeld:

• Frequente of heavy leners die ten minste een keer per maand een boek lenen;
• Geregelde of medium leners die 1 tot 2 keer per kwartaal een boek lenen;
• Incidentele of light leners die 1 tot 2 keer per jaar of minder vaak lenen;
• niet-leners, ofwel Nederlanders die aangeven nooit boeken te lenen.

Trends in het lenen van boeken

In de periode 2012 tot en met 2018 laten de cijfers een verschuiving zien in het aantal Nederlanders dat boeken leent. De afname zit met name bij de frequente leners: hun aandeel is gekrompen van 21% in 2012 naar 13% in 2018. Tegelijkertijd groeide het aantal incidentele leners van 8% in 2009 naar 17% in 2018.

De verschuiving van frequent naar incidenteel vindt niet alleen bij lenen plaats; ook bij het lezen en kopen van boeken zien we deze trend. Anders dan bij de andere twee, is het totale aandeel leners niet structureel afgenomen: het aandeel niet-leners ligt steeds tussen de 62% en 65%.

Voor volwassenen strookt deze trend met de cijfers die landelijk worden verzameld in het kader van de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen (Wsob): ook daar tekent zich een dalende lijn af zowel in het aantal volwassen leners als in het aantal uitleningen door volwassenen.

Tegenover de daling van de fysieke uitleningen staat een stijging van de uitleningen van e-books: van 1,6 miljoen uitleningen in 2015 tot 3,2 miljoen in 2017. Per actieve gebruiker (in totaal 213 duizend) werden in 2017 gemiddeld 15 e-books geleend. Deze stijging compenseert de totale daling in uitleningen echter niet. Zie ook Bibliotheekinzicht.

Leden en gebruikers van de bibliotheek

In 2017 telden de 149 Nederlandse openbare bibliotheekinstellingen in totaal zo’n 3,7 miljoen leden. Maar wie kom je nu precies tegen in de bibliotheek? In 2018 is driekwart van de leners, net als in 2012, midden- tot hoogopgeleid. Daarnaast is 60% van de leners ouder dan 40 jaar. Ook dit is weinig veranderd sinds 2012.

Zoals te verwachten zijn mensen die frequent boeken lezen, ook vaker degenen die frequent boeken lenen. Ook zij lenen anno 2018 echter minder dan in 2012. In 2012 leende 54% van de fervente lezers wel eens een boek, in 2018 is dat afgenomen tot 48%. Overigens zijn er over het geheel genomen minder mensen die frequent een boek lezen (zie artikel Wie is de lezer?). Opvallend is dat er een grote groep frequente lezers is die nooit een boek leent in de bibliotheek. Het gaat om 2,25 miljoen Nederlanders in 2018 die wekelijks een boek lezen, maar nooit boeken lenen in de bibliotheek. Andersom komen veel boekenleners wel eens in de boekhandel: de helft van de leners koopt een of twee keer per jaar een boek.

Het verschil tussen mannen en vrouwen is kleiner geworden

Als we de cijfers uitsplitsen naar mannelijke en vrouwelijke bibliotheekleden, zien we dat er voor mannen geen daling is, maar voor vrouwen wel. Ondanks die daling zijn vrouwen nog steeds vaker lid van de bibliotheek dan mannen: 26% tegenover 17%.

Ook lenen vrouwen (41%) meer boeken bij de bibliotheek dan mannen (35%). Het verschil wordt wel kleiner. Bij vrouwen vindt er een daling in frequentie plaats: het aantal vrouwelijke frequente leners is gedaald met 800.000. De leenfrequentie onder de mannen, daarentegen, blijft redelijk stabiel.

Ook bij lezen en kopen is deze trend te zien. Hoewel vrouwen nog steeds meer lezen en kopen dan mannen in 2018, is het aandeel lezers en kopers onder de vrouwen harder gedaald dan onder de mannen en is het verschil dus kleiner geworden.

Hoogopgeleiden lezen het meest

Ook opleidingsniveau is relevant voor het lees- en leengedrag. In de data van GfK is te zien dat het verschil tussen de opleidingsniveaus minimaal is geworden wanneer het gaat om het daadwerkelijk lenen van boeken: van de laag-, midden- en hoogopgeleiden leent respectievelijk 36%, 38% en 39% wel eens een boek. In 2012 was dit verschil iets groter: van de laagopgeleiden leende toen 33% wel eens boeken, van midden- en hoogopgeleiden 40%.

Verschuiving in leeftijdsgroepen

Ondanks de vergrijzing en dus de groei in het aantal ouderen in Nederland, is het aantal 55-plussers dat leent gedaald met 9%. In 2012 leenden 1,78 miljoen 55-plussers wel eens in de bibliotheek, in 2018 zijn dat er 1,62 miljoen. Deze daling is relatief sterk, vergeleken met de patronen voor andere leeftijdsgroepen. Het aantal jeugdlidmaatschappen is de afgelopen periode juist gestegen.

Uit de GfK cijfers blijkt verder dat meer dan de helft van de jongeren onder de 23 (60%) in 2018 wel eens boeken leent in de bibliotheek, ongeveer even veel als in 2012 (toen was het 58%).

Motieven voor het lenen en kopen van boeken

Het feit dat minder mensen lezen, heeft gevolgen voor zowel boekhandels als bibliotheken. Hoewel er overlap is tussen kopers en leners, verschillen de motieven voor het kopen dan wel lenen van boeken. Zo blijkt leesplezier of lezen ter ontspanning een belangrijk motief om een boek te lenen, terwijl men boeken voor hobby of persoonlijke interesses juist eerder zelf aanschaft dan leent.

Een mogelijke verklaring is dat mensen boeken voor hun plezier of ontspanning vooral willen lezen, terwijl boeken voor interesse of hobby informatie bevatten waar men geregeld naar wil teruggrijpen.

Dat maakt de ontwikkelingen rondom het lenen en kopen van e-books tot een interessante casus: e-books zijn gebruiksartikelen, die kunnen mensen niet in de boekenkast zetten, die willen ze lezen.

Sinds de start in 2014 heeft de online bibliotheek een forse groei doorgemaakt. Destijds werden via bibliotheek.nl ruim 80 duizend nieuwe e-book accounts aangemaakt. Eind 2016 hadden 204 duizend bibliotheekleden een actief e-book account, met minimaal 1 uitlening in de afgelopen 12 maanden. Eind 2017 waren er 213 duizend actieve accounts, het aantal actieve accounts is daarmee sterk toegenomen ten opzichte van eind 2015. Gelijk aan de digitale collectie wordt het aantal uitleningen ook door e-books gedomineerd. Bijna alle digitale leden zijn tevens lid van een lokale bibliotheek. Een klein deel heeft een digital only lidmaatschap. Ondanks het kleine aandeel is het aantal actieve digital only lidmaatschappen in 2017 meer dan verdubbeld ten opzichte van het jaar ervoor, van 2,5 duizend accounts naar 5,3 duizend accounts (Bron: Bibliotheekstatistiek 2017).

Opvallender dan de groei in aantal actieve accounts is de stijging in het gebruik. Sinds de start van het e-bookplatform in 2014 laat het aantal uitleningen een stijgende lijn zien, met groeipercentages van 99% (2015) en 74% (2016). Daarna vlakte de groei relatief gezien af, maar het aantal uitleningen blijft stijgen. In 2017 werden 3,2 miljoen e-books uitgeleend. Het aantal uitleningen stijgt sneller dan het aantal actieve accounts, dit betekent dat het aantal actieve leden gemiddeld meer e-books leent. In 2017 werden gemiddeld 15 e-books per actief account uitgeleend, het jaar ervoor waren dit er 14 (Bron: Bibliotheekstatistiek 2017).

Toelichting onderzoeksmethode

De onderzoeksdata zijn afkomstig van enquêteonderzoeken naar koop-, lees- en leengedrag van Nederlanders (SMB consumentenonderzoek). De onderzoeken vinden vier keer per jaar plaats en worden afgenomen in het onderzoekspanel van GfK. Elke steekproef bestaat uit ongeveer 1.200 of 1.300 respondenten. De onderzoeksresultaten kunnen als representatief worden beschouwd voor Nederlanders van 13 jaar en ouder.

Om veranderingen in de samenstelling van het leenpubliek in de periode 2012 tot en met 2018 te kunnen vaststellen is aan GfK gevraagd om de jaarlijkse enquêtevragen met betrekking tot kopen, lezen en lenen van boeken op een methodologische verantwoorde wijze aan het elkaar te koppelen.² Om inzicht te krijgen in doelgroep-grootte heeft KVB Boekwerk gegevens over bevolkingsomvang van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) gekoppeld aan de onderzoeksresultaten.

Beperkingen van het onderzoek

GfK rapporteert niet over de non-respons tijdens de onderzoeken. Hierdoor is het niet precies duidelijk – ondanks dat er gewogen wordt op achtergrondvariabelen leeftijd, sekse en opleiding – in welke mate de resultaten representatief zijn voor de Nederlandse bevolking.

Tijdens de onderzoeken hebben respondenten zelf aangeven hoeveel boeken zij lenen. Bij zelfrapportage moet rekening worden gehouden met onnauwkeurigheid van de antwoorden. De praktijk wijst uit dat er vaak sprake is van overschatting dan wel onderschatting van leenfrequentie. Hoewel de SMB consumentenonderzoeken volledig anoniem zijn, zijn respondenten – bijvoorbeeld door sociale wenselijkheid – geneigd aan te geven vaker boeken te lenen dan werkelijk het geval is. De SMB consumentenonderzoeken zijn bedoeld om inzicht te krijgen in motivaties en achtergronden om zo de consument beter te leren kennen.

Beschikbare data

De onderzochte periode naar veranderingen in de samenstelling van het leenpubliek loopt van 2012 tot en met 2018.

Naast variabelen over het lenen van boeken waren er vijf achtergrondkenmerken beschikbaar: sekse, opleiding, woonregio, huishoudgrootte en leeftijd. De steekproef was te klein om heel specifieke doelgroepen te vormen, bijvoorbeeld met meerdere achtergrondvariabelen. De analyse beperkt zich dan ook tot doelgroepen op basis van één achtergrondkenmerk en soms op twee achtergrondkenmerken (bijvoorbeeld geslacht x leeftijd).³

¹ Op www.bibliotheekinzicht.nl worden deze en andere bronnen samen gebracht en worden de resultaten uit diverse onderzoeken met betrekking tot lezen en de bibliotheek in bredere context geplaatst.
² GfK heeft kleine tekstaanpassingen in vraagstellingen of antwoordcategorieën die door de tijd heen zijn gemaakt methodologisch opgelost zodat de jaarlijkse onderzoeksresultaten vergelijkbaar blijven.
³ Hierbij speelde ook een rol dat naarmate de jaren vorderden de jonge doelgroepen steeds meer ondervertegenwoordigd raakten in de steekproef. Dit is opgelost door een nauwkeurigere weging aan te brengen voor de jaren 2009, 2012 en 2018.